Cassiopeia, zittend op haar troon.
Haar armen zijn wijd gestrekt, ze smeekt de goden om hulp.
(Werner Perrey: Sternbilder und ihre Legenden, Verlag Urachhaus, Stuttgart)
Cassiopeia, de pochende koningin
In de zomer verschijnt ‘s avonds laag aan de noordoostelijke hemel een groepje sterren dat de vorm heeft van een W. Je hoeft je hoofd niet omhoog te richten, je ziet met één oogopslag het kleine sterrenbeeld dat in de volksmond de hemel-W heet. De Grieken vernoemden dit gebied naar Kassiepeia, de vrouw van Cepheus, de koning van Ethiopië. Het beeld had ook de naam “zij op de troon”. De Romeinse naam Cassiopeia is de officiële naam geworden.
Wanneer er geen maanlicht is, kunnen later op de avond ontelbare, (heel) zwak oplichtende sterren zichtbaar worden en blijkt de koningin van Ethiopië zich te bevinden in de Melkweg. Hoe donkerder de hemel, des te beter is deze hemelbaan, die een onregelmatige breedte heeft, te zien. In de zomermaanden heeft de Melkweg ‘s nachts de beste positie. Ze staat dan in een hoge boog van noord naar zuid.
Cassiopeia is een sterrenbeeld waaraan je je gemakkelijk kunt oriënteren. Het beeld staat dichtbij de Poolster en bevindt zich in Nederland de gehele nacht, het hele jaar door boven de noordelijke horizon. Het precieze noorden vind je door je blik te verplaatsen richting de helderste sterren van de Grote Beer. De alleenstaande ster halverwege Cassiopeia en de Grote Beer is ongeveer even helder als de helderste sterren van deze beelden. Ze heet de Poolster en staat voortdurend in het noorden.
In juli klimt Cassiopeia in de loop van de nacht steeds hoger aan de noordoostelijke hemel. Haar houding verandert daarbij. Het groepje sterren gaat lijken op het getal 3 en vervolgens komt ze in dezelfde positie als op onze afbeelding. De koningin zit op een troon en heft haar beide armen wanhopig omhoog. Ze smeekt om hulp, een zeemonster komt eraan om haar dochter Andromeda te verslinden.
Griekse mythologie
De Griekse mythe vertelt dat Kassiepeia gepocht had over haar schoonheid; ze zou schoner zijn dan de zeenimfen. Deze waren vertoornd en hun vriend, de zeegod, liet een overstroming over het land van Ethiopië komen en zond ook nog een monster dat alles verslond. Een orakelspreuk beloofde bevrijding als de dochter van de koningin aan de vis als voedsel zou worden voorgezet. Het volk had bij de koning aangedrongen dit reddingsmiddel aan te grijpen en de wanhoop had hem gedwongen zijn dochter Andromeda aan de rots te ketenen.
Volgens Griekse mythen plaatste de god Zeus de koning, zijn vrouw en zijn dochter, evenals het zeemonster en de held Perseus, die Andromeda redde en tot vrouw nam, aan de hemel.
Deze sterrenbeelden hebben inderdaad een Griekse oorsprong. Bij de Babyloniërs was er aan de hemel geen koningin op een troon, de desbetreffende groep sterren noemden ze het “hert”. In Babylonië en Griekenland behoorden deze sterren tot de groep op- en ondergaande sterren. Het Babylonische hert klom aan de noordelijke hemel niet zo hoog als “zij op de troon” in het noordelijker gelegen Griekenland.
Het sterrenbeeld Cassiopeia is aan de hemel gemakkelijk te herkennen. Minder eenvoudig is de voorstelling van een koningin, wanhopig zittend op een troon. Wanneer ze aan de noordwestelijke hemel daalt, hangt ze met haar hoofd naar beneden, alsof ze met haar troon gevallen is en in de diepte stort (zie de afbeelding bij augustus, in het artikel over haar man Cepheus
Uit de Griekse tijd zijn geen afbeeldingen overgeleverd, maar wel aanwijzingen zoals “de ster in het hoofd, de ster in de borst (de Arabische naam Schedir betekent hetzelfde), de ster op het puntje van de voet, de ster in het midden van de rugleuning”.
Onze afbeelding, uit het fraaie boek van Werner Perrey, is met behulp van deze aanwijzingen van de Griek Ptolemaeus en een studie van de Griekse mythologie nieuw getekend.
Dankzij deze tekeningen wordt zichtbaar, dat het stijgen van Cassiopeia een heel ander gebeuren is dan het dalen. De Griekse mythe gaat zo meer tot ons spreken.
Cepheus, de man van Cassiopeia
In de buurt van het duidelijke sterrenbeeld Cassiopeia is een gebied met lichtzwakke sterren. De Grieken vernoemden deze groep naar Cepheus, de treurende koning van Ethiopië. Wanneer je weet waar het noorden is of de Kleine Beer kunt herkennen, is zijn gebied gemakkelijk te vinden. De rechtervoet van Cepheus staat dicht bij de Poolster, de ster die zich in het noorden bevindt en de staart van de Kleine Beer markeert. Het hoofd met de tulband is het verst verwijderd van de Poolster.
In augustus bevinden Cepheus en zijn vrouw Cassiopeia (de hemel-W) zich ‘s avonds rechts van de Poolster, zie de afbeelding. Ze zijn aan het stijgen, de heldere Cassiopeia volgt de lichtzwakke Cepheus.
Het compacte groepje heldere sterren van Cassiopeia krijgt bij het stijgen de vorm van een 3, zoek Cepheus linksboven haar. Hoog aan de noordelijke hemel lijkt Cassiopeia op een grote M. Bij het dalen, links van de Poolster, lijkt Cassiopeia op een grote E en staat Cepheus rechtsonder haar, zie de afbeelding. Gezien vanuit Nederland gaan de koning en de koningin van Ethiopië niet onder, ze cirkelen om de Poolster.
Cepheus wordt ook afgebeeld als een Perzische vorst of met een kroon. De omvang van de figuur kan veel groter zijn: bij de sterren die op deze kaart de beide voeten markeren, staan dan de knieën of de heupen.
Tegenwoordig worden op hemelkaarten tussen sterren lijnen geplaatst. De lijnengroep van Cepheus lijkt op een klein huis met een spits dak. De ster die het spitse dak markeert, bevindt zich bij de rechtervoet, terwijl de muren als het ware hun fundament hebben bij het hoofd en de rechterschouder. Op sommige afbeelding is uitgaand van de lijnen die het huisje vormen een koning getekend.
Het leergedicht van Aratus
Het sterrenbeeld Cepheus stamt uit de Griekse tijd. Het mythologische verhaal over zijn dochter Andromeda was door de toneelstukken van de tragediedichters Sophocles en Euripides bij het Griekse volk zeer bekend. Het gepoch van de koningin had het Ethiopische volk de ene ramp na de andere gebracht.
De astronoom Eudoxus, die in Egypte gewerkt had, schreef als eerste over het sterrenbeeld Cepheus. De dichter Aratus (uit Soloi) bouwde voort op zijn werk. Cepheus was familie van de god Zeus die de sterrenbeelden zelf aan de hemel geplaatst had. De man had zijn armen wijd gestrekt, zijn beide voeten stonden bij de staart van de berin Kynosura (de Kleine Beer). Het hoofd, de schouders en de armen van Cepheus gingen volgens Aratus onder, maar de gordel en de voeten niet. In de buurt van Cepheus staan zijn vrouw Cassiopeia, hun dochter Andromeda en de held Perseus die uit liefde voor de prinses het zeemonster bestrijdt.
De Poolster komt in dit gedicht niet voor. In die tijd lag de noordelijke hemelpool niet bij de staart van de Kleine Beer, maar in de buurt van zijn kop. Toen was Cassiopeia aanzienlijk verder verwijderd van de hemelpool dan haar man; zij bleef elk etmaal vijf uren verborgen achter de noordelijke horizon.
De beschrijvingen van Aratus hadden een grote invloed op de wijze waarop de mensheid zich de sterrenbeelden voorstelt. Voor de Grieken, die het drama van de vorstenfamilie kenden, waren de beschrijvingen van Aratus een leergedicht. Hiermee leerden ze de sterrenbeelden te herkennen. In die tijd was er nog geen coördinatensysteem om de plaats van een ster aan te geven noch waren er hemelkaarten met lijnen tussen de sterren. Het vertrouwd zijn met het mythologische verhaal maakte het mogelijk het nachtelijke gebeuren aan de hemel te volgen.
Nawoord:
Een Nederlandse vertaling is mij niet bekend.
De Engelse vertaling (Aratus Phaenomena) door Douglas Kidd heeft een weldoordacht uitgebreid commentaar met unieke geschiedkundige beschouwingen.
Onderstaande link biedt de Duitse vertaling van de Phainomena van Aratus door Manfred Erren, een antiquarische uitgave van Heimeran Verlag. Dit antiquarisch boek is overgetypt door Aleid Bisterbosch
Het leergedicht van Aratus - ARATOS PHAINOMENA
Sternbilder und Wetterzeichen (etwa 270 v. Chr.)
Griechisch-deutsch übersetzt von Manfred Erren
Mit 23 Sternkarten von Peter Schimmel
Heimeran Verlag München 1971
Ab 2009 wieder lieferbar: Artemis und Winkler Verlag.
Siehe auch die deutsche Nationalbibliothek
